Kabuk Programlamaya Giriş
Her kabuğun kendine özgü programlama dili yapısı vardır. Bash kabuğu ise güçlü programlama özellikleriyle karmaşık programların rahatça yazılmasına izin verir. Mantıksal operatörler, döngüler , değişkenler ve modern programlama dillerinde bulunan pek çok özellik bash kabuğunda da vardır ve işleyiş tarzları da hemen hemen aynıdır.
Genellikle, bir programı oluşturacak olan komutlar bir dosyaya yazılırlar ve ardından bu dosya çalıştırılır. Herhangi bir editör yardımıyla yazılan program, daha sonra kabuk altında çalıştırılır. Bir kabuk programı diğerlerini çalıştırabilir. Bu düzende kabuk programlarını daha karmaşık komutların biraraya gelmiş ve yapısallaşmış haline benzetebiliriz.
Bash’in en büyük dezavantajı, derlenerek çalıştırılan dillere göre (C, C++ gibi) daha yavaş olması, sistem kaynaklarını biraz daha fazla tüketmesidir.
Kabuk Programları
Kabuk programları, bir veya birden fazla Linux komutunu tutan dosyalardır. Bu dosya yaratıldıktan sonra doğrudan dosyanın ismi girilerek veya dosya isminden önce ‘.’ karakteri getirerek çalıştırılabilir. Bir kabuk programı, çalıştırma bitini 1 yapmak suretiyle “çalıştırılabilir” hale getirilir. chmod komutu yardımıyla bir programı çalıştırılabilir yapmak için ,
1
$ chmod +x komut-ismi
yazılabilir. Bundan sonra programın ismi yazılıp enter tuşuna basıldığı zaman bir program Linux komutuymuş gibi çalışacaktır.
1
2
3
4
5
6
$ cat calistir
echo -n "Tarih : "
date
$ chmod +x calistir
$ calistir
Tarih : Sun Dec 8 07:11:51 EET 1996
Yukarıdaki örnekte “calistir” isimli iki satırlık bir kabuk programının önce içeriği ekrana yazıldı, ardından çalıştırılacak duruma getirildi ve çalıştırıldı. Kabuk programları yazarken dosyanın işlevini ve her satırdaki komutun veya komut kümesinin ne amaçla kullanıldığını gösteren açıklama satırları kullanmak işe yarar. Bir açıklama eklemek için satır başına (veya boş satıra) # işareti eklenir ve ardından istenilen cümle girilir. # işaretinden sonraki tüm satır kabuk tarafından gözardı edilir. Aşağıdaki programda komut öncesinde yeralan açıklama satırı, komut hakkında bilgi veriyor.
1
2
# gunzip komutu dosya acmak icin kullanilir.
gunzip sistem.gz
Yorum satırı, komutun sonuna da eklenebilir.
1
ps -aux # sistem surecleri hakkinda ayrintili bilgi..
Bir kabuk altında çalışırken başka bir kabuk için yazılmış bir programı çalıştırmak mümkündür. Örneğin tcsh altındasınız ve daha evvel bash kullanarak yazdığınız bir programı çalıştırmak istiyorsunuz. Önce bash yazarak kabuk değiştirmeli, ardından programı çalıştırmalı, ve tekrar tcsh’a dönmelisiniz. Tüm bunları otomatik olarak yaptırabilirsiniz. Programın en başına #! karakterini, ardından programın çalışacağı kabuğun patikasını yazın. Örneğin #!/bin/bash komutunu programın en üstüne eklerseniz bu program bash kabuğu altında çalışacaktır.
Değişkenlerin Kullanımı
Bir değişkene değer atandığı anda sistem tarafından tanınır. Değişkenler alfabetik veya nümerik karakterlerden oluşabilirler fakat bir değişken sayısal bir değer ile başlayamaz. Bir değişkene değer ataması “=” işareti yardımıyla yapılır.
1
$ mesaj="aksama yemege geliyorum"
İçeriği olan bir değişkene başına “$” işareti konularak ulaşılır. Aşağıda, echo komutu yardımıyla bir değişkenin içeriği ekrana basılıyor.
1
2
3
4
$ echo $mesaj
aksama yemege geliyorum
$ echo yarin $mesaj
yarin aksama yemege geliyorum
Aynı mesajı değişken kullanmadan da görüntüleyebiliriz.
1
2
$ echo "Aksama yemege geliyorum"
Aksama yemege geliyorum
Giriş/Çıkış İşlemleri
Bir kabuk programı çalışırken kullanıcıdan klavye yardımıyla bilgi girmesi sağlanabilir. Bu tür işlemler için tanımlanan read komutu klavyeyi okur ve aldığı bilgiyi bir değişkene atar. Aşağıdaki komutları içeren program yardımıyla klavyeden okunan değer ekrana yazılıyor. echo komutundan sonra birden fazla değişken grubu veya hem değişken, hem de dizi kullanılabilir.
1
2
3
echo Bir sayi giriniz..
read sayi
echo Girilen sayi : $sayi
Bazı durumlarda girilen değer özel karakterleri içerebilir. Bu durumda istenmeyen bazı sonuçların doğması kaçınılmaz olur. Aşağıdaki örneği bir dosya içine yazın ve dosyayı çalıştırdıktan sonra * tuşuna basın.
1
2
3
echo Bir karakter giriniz
read a
echo Girdiginiz karakter : $a
echo komutundan gelecek bir yıldız işareti, bulunduğunuz dizindeki tüm dosyaları listeleyecektir.
Aritmetik İşlemler
bash kabuğunda matematiksel işlemlere büyük sınırlamalar getirilmiştir. Tamsayı değişkeni dışında matematiksel değişken kullanmak için bu işlemler için geliştirilmiş ve kolaylıklar sağlayan awk veya bc kullanabilirsiniz.
Aritmetik işlemler için eval komutunu veya bash kabuğu altında yerleşik (builtin) komut olan let komutunu kullanabilirsiniz. Aşağıda let komutunun kullanımı görülüyor.
1
$ let "degisken=aritmetik islem"
Bu örnekte iki sayı çarpılıp çıkan sonuç başka bir değişkene yazılıyor.
1
2
$ let "carpim=2*7"
$ echo $carpim
Aritmetik değişken tanımlamanın diğer bir yolu da typeset komutu kullanmaktır.
1
2
3
4
5
$ typeset -i sonuc (sonuc degiskeni bir dogal sayi icerecek)
$ a=100 ; b=56 (iki komutu ayirmak icin ; kullanilabilir)
$ sonuc=a*b
$ echo $sonuc
5600
Normal olarak bash, kesirli ve noktalı işlemleri yapamaz. Bunun için bc kullanabilirsiniz. Bc, çok yüksek duyarlılığa sahip bir hesap makinasıdır.
1
2
3
4
$ a=3.749
$ b=22.34
$ echo “$a*$b” | bc
83.752
if-else Kalıbı ve Kontrol İşlemleri
Hemen her programlama dilinde olan if kalıbı bir Linux komutunun çalışmasını kontrol (test) eder. if komutu yerleşik bir komuttur. if komutunun ardından gelen Linux komutu çalıştırılır ve komutun çıkış durumu (exit status) gözönüne alınarak ardından gelen then deyimiyle birlikte devamı işletilir. Genellikle komutun iki türlü çıkış durumu olacağından else komutunun ardından gelen komut zinciri, diğer çıkış durumunda çalıştırılır. Her if, bir fi komutuyla bitmelidir. Aşağıda if-then-else komutunun örnek sözdizimi görülüyor.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
if linux komutu
then
komut1
komut2
...
else
komut1
komut2
...
fi
if komutu genellikle kendine test komutu ile birlikte kullanım bulur. Bu komut yardımıyla mantıksal işlemler yapılabilir, sayılar ve hatta diziler karşılaştırılabilir. Anahtar sözcük olan test’ten sonra opsiyonlar ve/veya karşılaştırılacak olan değerler yazılır. Her opsiyon bir mantıksal işleme karşılık gelir. Örneğin -lt opsiyonu ilk girilen aritmetik değişkenin ikinci değerden küçük olup olmadığını denetler. Benzer şekilde = opsiyonu da iki karakter kümesinin eşitliğini kontrol eder. Aşağıda test komutunun örnek kullanımı yeralıyor.
1
2
3
$ test 5 -eq 3
$ a="linux"
$ test $a="linux"
komutun işletilmesinin ardından kabuğa bir değer döndürülür. Bu değer komut başarılı olarak işletilmişse 0, değilse 1’dir. Son çalıştırılan tüm Linux komutlarının çıkış değeri $? değişkeninde tutulur. test komutunun çıkış değeri de bu yolla öğrenilebilir.
1
2
3
4
5
6
7
$ sayi=4
$ test $sayi -eq 4
$ echo $?
0
$ test $sayi -lt 2
$ echo $?
1
test komutu yerine parantezler de kullanılabilir. Yukarıdaki iki örnek, parantez kullanılarak şu şekilde yazılabilir:
1
2
$ [ $sayi -eq 4 ]
$ [ $sayi -lt 12 ]
Dikkat edilmesi gereken bir nokta, köşeli parantez kullanırken araya boşlukların eklenmesidir. Parantezler başlı başına bir komut olarak görüldüklerinden sağında ve solunda en az bir boşluk bırakılmalıdır. test komutunda sıkça kullanılan diğer seçenekler şunlardır: Aritmetik karşılaştırma
-gt büyük
-lt küçük
-ge büyük eşit
-le küçük eşit
-eq eşit
-ne eşit değil
Dizisel karşılaştırma
-z boş dizi
-n tanımlı dizi
= eşit diziler
!= farklı diziler
Dosya karşılaştırması
-f dosya var
-s dosya boş değil
-r dosya okunabilir
-w dosyaya yazılabilir
-x çalıştırılabilir dosya
-h sembolik bağlantı
-c karakter aygıt
-b blok aygıt
Mantıksal karşılaştırma
-a VE
-o VEYA
! DEĞİL
if komutunun test ile birlikte kullanılabildiğini daha önce belirtmiştik. Aşağıda bununla ilgili küçük bir örnek yeralıyor.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
#!/bin/bash
echo "0 ile 20 arasinda bir sayi secin"
read sec
if [ $sec -lt 10 ]
then
echo "Secilen sayi tek basamakli"
else
echo "Secilen sayi cift basamakli"
fi
Her if komutu bir fi ile son bulmalıdır.
case Kalıbı
Birkaç alternatif arasından seçim yapmak için kullanılan bir komut olan case, bir eşleştirme gördüğü anda belirli bir komut kümesini işleme sokar. case yapısı case komutu ile başlar, eşleştirilecek olan anahtar sözcük yazılır ve seçenekler alt alta, her seçeneğe ait olan komutlarla birlikte belirtilir. Tüm yapı esac komutu ile son bulur.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
case anahtar-sozcuk in
secenek1)
komutlar
;;
secenek2)
komutlar
;;
*)
komutlar
;;
esac
Seçenekler arasında özel karakterler kullanılabilir. Hiçbir eşleme yapılmadığı zaman seçeneği değerlendirilecek ve buna bağlı olan komutlar işletilecektir. * kullanımı isteğe bağlıdır. Aşağıda case komutuna ilişkin kısa bir örnek veriliyor.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
#!/bin/bash
clear
echo "1. ekrani temizle"
echo "2. sistemdekileri goruntule"
echo "3. dizindeki dosyalari goster"
echo -n "Secenegi giriniz : "
read secenek
case $secenek in
1)
clear
;;
2)
w
;;
3)
ls -al
;;
*)
echo Hatali secenek
esac
Döngüler
Diğer hemen tüm programlama dillerinin en büyük gücü olan döngü işlemlerine kabuk altında da izin veriliyor. Burada programcı tarafından en çok kullanılan 2 döngü tipi anlatılacaktır: while ve for. while komutu her döngüde bir denetleme mekanizmasını harekete geçirirken for döngüsü bir listenin elemanlarını sırayla seçer.
while-do Döngüsü
Döngü bloğu while anahtar kelimesiyle başlar, ardından gelen koşul sağlandığı sürece döngü işletilir. Önce koşulun sağlanıp sağlanmadığına bakılır. Döngüden çıkabilmek için mutlaka döngü içindeki koşul ifadesinin değerini yanlış yapacak bir durum oluşmalıdır, aksi halde sonsuz döngü oluşur.
1
2
3
4
while kosul ifadesi
do
komutlar
done
if komutuyla birlikte kullanılan test komutu, while döngüsünde koşul ifadesi olarak da yer alabilir. Aşağıda 1’den 100’e kadar sayan ve ekrana basan bir döngü görülüyor.
1
2
3
4
5
6
7
#!/bin/bash
deger=0
while [ $deger -lt 100 ]
do
deger=$((deger+1))
echo $deger
done
Yukarıda kullanılan (( ve )) karakterleri arasına matematiksel bir işlem getirilebilir. Bu özellik bash kabuğuna özgüdür.
for-do döngüsü
Bir liste dahilindeki tüm değerlere sırayla erişimi sağlar. for komutundan sonra yeralan liste sırayla kullanılır ve herbirisi için döngü çalıştırılır. Listenin sonuna gelindiğinde ise döngüden çıkılır.
1
2
3
4
for degisken1 in deger1 deger2 ... degerX
do
komutlar
done
Aşağıdaki örnek bu döngüyü kullanarak ekrana bir dizi kelime yazıyor. Döngü boyunca akasya, elma ve visne kelimeleri “agac” değişkenine kopyalanıyor ve her döngüde bu değişkenin içerdiği bilgiler ekrana yazılıyor.
1
2
3
4
for agac in akasya elma visne
do
echo $agac
done
for-do döngüsü, dosya isimleri üzerinde yapılan işlemlerde de büyük kolaylıklar sağlar. Bunun için özel karakterlerden yararlanmak da olasıdır. Örnek olarak * karakteri o anki çalışma dizini içindeki tüm dosyaları seçer.
1
2
3
for a in * ; do
file $a
done
Linux kabuğundaki küçük ama işe yarar kod parçalarını bu bölümde bulabilirsiniz.
Çok sayıda dosyayı kopyalamak için
1
for i in file_dir/*; do cp "$i" target_dir/; done
Yine biriken tmp dosyaları inode sınırını geçince sitelerde sıkıntı oluyor. Kontrol etmek için
1
2
3
df -i
# temizlemek içinse
rm -rfv /tmp/lshttpd/swap/*
Çok sayıda dosyayı silmek için
1
find . -type f -delete
Biriken log dosyalarını silmek için
1
rm -rf /usr/local/lsws/logs/*
Arka planda bir dosya çalıştırmak için. (Sunucudan veya sistemden çıkılsa bile)
1
nohup python3 dosya.py &